Kur’an’a Göre Dünya Düz müdür?

Düz dünya modeli 17. Yüzyıla kadar birçok medeniyet tarafından savunulmuştur. Hatta günümüzde dahi bunu müdafaa edenler mevcuttur. Herkesin şahsî fikridir. Dileyen dilediğine inanabilir. Fakat sorun, bunu Kur’an’a mâl etmektir.

Bazı ateistlerin zihinlerinde Kur’an, bilimsel hatalarla dolu bir kitap; Müslüman da bilim düşmanı kimsedir. Bu yüzden ilgili meselede de ne yazıktır ki evvela zihinlerinde “Müslümanlar dünyanın düz olduğuna inanmalıdır” diye bir hüküm koymakta, ardından onu destekleyecek ayetler ve yorumlar aramaktadırlar.

Dünyanın Düz Olduğunu Söylediği İddia Edilen Ayetler

Konunun genel olarak şu üç kelimenin etrafında döndüğünü belirtelim: bisât, (yaygı) mihâd, (beşik) firâş (döşek). Evvela ilgili ayetlere bakalım. Ardından alimlerin o ayetleri nasıl tefsir ettiklerini inceleyelim.

«الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا»

«O, sizin için yeryüzünü bir döşek kıldı.» (Bakara, 22)

İmam Nesefî (Rahimehullah) (ö. 710/1310) buradaki “firâş” kelimesinden maksadın üzerinde rahatça oturuyor, yürüyor ve uyuyabiliyor olduğumuzu ifade ettiğini, bu kelimeden dünyanın küre veya düz bir zemin olduğu neticesinin çıkamayacağını söyler.[1]

Yaklaşık altı asır önce yaşamış olan Molla Abdurrahman Câmî de (Rahimehullah) (ö. 898/1492) bu ayetin tefsirinde şöyle demektedir: “Yeryüzünün firâş, (döşek) bisât (yaygı) ve mihâd (beşik) olarak var edilmesinin manası, yeryüzünün bazı taraflarının -tabiatının hilâfına- su yüzeyinden çıkıntılı olması, oturmaya ve serilmiş bir yatak gibi üzerinde uyumaya elverişli olması için sert ve yumuşak arasında bir yapıda olmasıdır. Bir şeyin serilmesi, düz bir satıh (yüzey) olmasını gerekli kılmaz. Çünkü cismen büyük bir küre, onun üzerinin serilmiş/yayılmış olmasına engel teşkil etmez.”[2]

«وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ»

«Yeryüzünü enine boyuna yayıp döşeyen…» (Ra‘d, 3)

Bu ayette de müfessirlerimiz, dünyanın şekline girmemiş, yaşadığımız gezegenin hayat için elverişli olduğuna, dağların duruşuna, meyvelerin tat ve kokularına değinmekle iktifa etmişlerdir.[3]

«وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا»
«Allah sizin için arzı bir yaygı yapmıştır.» (Nuh, 19)

Müfessirler eğer bir konu hakkında daha önce bilgi vermişlerse, ona yakın bir konu tekrarlandığında detaya girmezler. Nuh Sûresi de Kur’an’ın sonlarında olduğundan tafsilata girmemiş, “genişletti, hayata uygun hale getirdi” gibi manalarla yetinmişlerdir.[4]

«الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْدًا»

«O ki, yeryüzünü sizin için bir beşik yaptı.» (Zuhruf, 10)

Burada da çocuklar için beşikler nasıl konforluysa yeryüzünün de insanlar için o mesabede olduğu vurgulanmaktadır.[5]

Dünyanın Küre Şeklinde Olduğuna İşaret Eden Ayetler

Bununla beraber dünyanın küre şeklinde olduğuna işaret eden ayet-i kerîmeler de vardır:

«خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ»

«O, gökleri ve yeri hak ile yarattı, geceyi gündüzün üstüne sarıyor, gündüzü de gecenin üstüne sarıyor.» (Zümer, 5)

Arap dilinin üstatlarından Zemahşerî bu ayetin tefsirinde “yükevviru” (sarıyor) fiili için Arapların bu fiili başlarına sarıklarını sararken kullandığını ifade eder.[6] Zaten “yükevviru” fiili küre mastarından gelir ve yuvarlak cisimleri dolamak için kullanılır. Dolayısıyla bu ayette dünyanın şeklinin küre olduğuna dair işaret mevcuttur.

«وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا»

«Ardından yeri düzenleyip döşedi.» (Nâziât, 30)

Bu ayetteki “dehâ” kelimesi için döşedi, yaydı, düzenledi gibi manalar verilmişse de kelimenin köküne indiğimizde sıradan bir döşeme olmadığını görmekteyiz. Zira devekuşlarının yumurtlayacakları yeri hazırlamak için yaptıkları harekete Araplar bu kelimeyi kullanmaktadır. Aynı şekilde mutlak olarak bir taşı atmaya “ramâ”, yuvarlak olan bir taşı atmaya da “dehâ” fiili kullanılmaktadır.[7]

Fahreddin Râzî (Rahimehullah) (ö. 606/1210) dünyanın şekli ile ilgili şu ifadelerde bulunur: “Ay tutulması meydana geldiğinde bunun ne zaman olduğu doğudakilere sorulduğunda gecenin başında olduğunu, batıdakilere sorulduğunda ise gecenin sonunda olduğunu söylerler. Bundan anlıyoruz ki -tutulmayı görme zamanları- doğuda gecenin başı, batıda gecenin sonundadır. Bu da dünyanın küre şeklinde olduğunu gösterir.”[8]

O zamandaki insanlar genel olarak dünyanın şeklini düz kabul ettikleri halde, yaptığımız nakilde de görüldüğü üzere dünyanın şeklinin küre olduğunu söyleyen İslam alimleri vardır. Küre olduğunu savunmayanlar dahi ayetlerden dünyanın düz olduğu manasının çıkarılamayacağını söylemiş ve “bilmiyoruz” demekle yetinmişlerdir. Fakat bununla beraber dönemin bilgi seviyesi itibariyle dünyanın düz bir zemin olduğunu söyleyenler de olmuştur.[9]

Aklımıza şöyle bir sual gelebilir: Acaba Cenab-ı Hakk Kur’an’da neden dünyanın yuvarlak olduğunu doğrudan söylemedi de en fazla ona işaret eden kelimeler kullandı?

Unutmamalıyız ki Cenab-ı Allah, el-Hakîm yani yaptığı her şeyde hikmet bulunandır. Şayet Kur’an’da yeryüzünün yuvarlak bir yapıya sahip olduğu doğrudan söylenseydi, dünyanın düz olduğunun kabul edildiği zamanlarda insanlar Kur’an’ı yalanlayacak ve bu sebeple belki de birçok kişi İslam ile müşerref olamayacaktı. O yüzden de Rabbimiz Kur’an’da dünyanın şeklinden ziyade, onu bizim için hayata elverişli hale getirmesinden bahsetti.

Sonuç olarak, Kur’an’da hiçbir ayette “dünya düzdür” diye bir ifade yer almamaktadır. Döşek, beşik, yaygı gibi kelimeleri art niyetli okumak isteyen günümüzdeki bazı kişiler bu manayı kasıtlı vermişlerdir. Halbuki geride de geçtiği üzere asırlar evvel yaşamış İslam alimleri o ayetlerin dünyanın şekli ile alakası olmadığını ifade etmişlerdir.

[1] Ebu’l- Berakât en-Nesefî, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, c. 1, s. 62.

[2] Abdurrahman Cami, Tefsîru Molla Câmîi, s. 336.

[3] İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm, c. 4, s. 431; Kâdî Beyzâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, c. 3, s. 181.

[4] İbn Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, c. 23, s. 637; Ebû Mansûr el-Mâturîdî, Te’vîlâtu’l-Kur’ân, c. 10, s. 231.

[5] Suyûtî, Tefsîru’l-Celâleyn, s. 648.

[6] Zemahşerî, el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmidi’t-Tenzîl, c. 4, s. 112.

[7] Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-Gayb, c. 31, s. 46.

[8] Fahreddin er-Râzî, Te’sîsü’t-Takdîs, s. 94.

[9] Ebû Ali el-Cübbâî bunlardan birisidir. Bkz. Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, el-Mesâil fi’l-Hilâf beyne’l-Basriyyîne ve’l-Bagdâdiyyîn, s. 102.