Nuruosmaniye Kütüphanesi
Kütüphanelerin altın çağını yaşadığı 18. yüzyıl Osmanlı’sının güzide yapılarından Nuruosmaniye Kütüphanesi, 5 Aralık 1755 (1 Rebîülevvel 1169) tarihinde hizmete açılmıştır. Mimari olarak külliye içi kütüphane şeklinde olan binanın inşasına Ayasofya ve Fatih kütüphanelerinin de müessisi olan ve saltanatı sürecinde birçok kütüphane kurulan Sultan I. Mahmud döneminde başlanılmış, onun vefat etmesi üzerine kardeşi Sultan III. Osman tarafından itmam edilmiştir. III. Osman kütüphaneye Nûr-ı Osmânî (Nuruosmaniye) ismini vermiş, kitapların üstüne kendi mührünü koydurmuştur.[1]
İstanbul Çemberlitaş semtinde, Kapalıçarşı girişinde bulunan ve mimarisiyle dikkat çeken Nuruosmaniye Külliyesi cami, medrese, kütüphane, türbe, sebil, hünkâr kasrı, imâret ve dükkanlardan müteşekkildir. Şeyhulislam Hoca Sadeddin Efendi’nin zevcesi olan Fatıma Hanım’ın mescidinin yerine inşa edilmiştir.[2] Bina Emini Kapıcıbaşı Ali ve Ebniye Nâzırı Derviş Mustafa imzalı külliye hesap defterinde yapım masraflarından bahsedilirken külliye arsasının genişletilmesi için çevreden ev, dükkan, han ve mahzenler satın alındığı zikredilmektedir.[3] Mür’i’t-Tevârîh’inde açılış törenini detaylı bir şekilde anlatan Fındıklılı Süleyman Efendi’nin naklettiğine göre törene padişah, devlet ricâli ve ulemâ sınıfından birçok saygın isim katılmıştır.[4]
Kütüphanenin Mimarisi
Kütüphanenin mimarisinde, bulunduğu külliye gibi tam barok tarz hakimdir. Süsleme ve yapı malzemesi olarak İtalyan mermeri kullanılmıştır. Diğer Osmanlı kütüphanelerinde de olduğu gibi nem tehlikesine karşı altında bir mahzen bulunmaktadır. Simetrik planı, kırık çokgen bileşimli olan kütüphanenin daha küçük ve ileri doğru çıkık olan ön kısım depo, ikinci kısım ise okuma salonudur. Sağ ve solda dokuz basamaklı mermer merdivenlerle bu salona açılan kapılara ulaşılır. Köşeli oval salon on dört sütun üzerinde kubbe ile örtülüdür.[5] Farklı zamanlarda tamirler gören kütüphane, deprem kaynaklı sebeplerden 1312 senesinde tamir edilmiştir.[6] 1321 yılında da kitaplar temizlenerek mahzene koyulmuş ve dış okuma salonu tamir edilmiştir.[7]
Kütüphanenin hümayun kapısı kitabesinde “utlubu’l-‘ilme mine’l-mehdi ile’l-lahdi” (beşikten mezara kadar ilim öğreniniz) ibaresi yazmaktadır. Okuma salonundan geçilen kitap deposunun kapısı üzerinde kütüphanenin inşa tarihini veren bir kitabe bulunmaktadır. Mecma‘u’l-Bahreyn, Telvîh, Telhîs ve Tefsîru’l-Celâleyn gibi bazı klasik metinleri harikulâde bir şekilde cem eden celî talik hatlı kitabenin metni şu şekildedir:
Şeh-i ekrem semiyy-i câmi‘u’l-Kur’ân-ı a‘zam kim, şerefdir nüsha-ı zât-ı bihînî âl-i osmâna, kitâb-ı dîn ü devlet mecma‘u’l-bahreyn-i ümmiyet;
Vücûdı şerh-i metn-i ma‘delettir dâd-hâhâna, sezâ tenvîr-i ebsâr eylerse hâk-i râhından talebkârân-ı ma‘nâ bakmasun telvîh-i tibyâna;
Mutavvel cevdet-i a‘tâfeti mümkün değil telhîs, me‘ânî-i bedî‘-i lutfi sığmaz şerh-i mîzâna, değil âyât-ı şevket-mâyesi güncîde-i tefsîr;
Celâleyn-i suyûtî serd ederse bast-ı itkâna, sıhâh-ı cevherî mısra‘ım hâkim olur târîh, ülü’l-elbâba cem‘-i ders-i kudsîdir kütüb-hâne, 1169.
Kütüphanedeki Kitap Sayısı
Sultan I. Mahmud yaptırmaya başladığı külliyesinde büyük bir kütüphane tesis etmeyi planladığından bu kütüphaneye koyulacak koleksiyonun bazı kitaplarını da hazırlatmıştı. Kütüphane, açılışında toplamda 5031 ciltlik bir koleksiyon barındırmaktaydı. Sonraki senelerde yapılan sayımlarda da bu sayının pek artmadığı görülmektedir. 1269 yılında basılan katalogda kütüphanede bulunan cilt sayısı 5053 olarak verilmiştir.[8] Bugün Nuruosmaniye koleksiyonunda Sultan III. Osman’a ait kısımda 4875 kitabın bulunması daha sonraki yıllarda da bazı kayıpların olduğunu göstermektedir. 1323 (1905) sayımında kütüphaneden 152 kitabın kaybolduğu anlaşılmıştır.
Osmanlı Arşivi’nde bulunan 1315 tarihli bir belgeye göre kütüphaneden bazı nadir mushaflar ve kıymetli yazmalar çalınmıştır.[9] 1294 tarihli diğer bir belgeye göre Mahkeme-i İstinaf Reisi Subhi Paşa’nın Nuruosmaniye Kütüphanesi’nden ödünç aldığı Tercemetü’l-Vakâi‘ nüshası evinde çıkan yangında yanmış, yerine başka bir kitap vermesi istenmiştir.[10] XX. yüzyılın başlarında Nuruosmaniye Kütüphanesi’ne nakledilen Bayram Paşa Medresesi Kütüphanesi’nde de seksen cilt eser bulunmaktaydı.[11] Şu anda kütüphanede bulunan Nuruosmaniye, Bayram Paşa, Müteferrika koleksiyonları ile Fihrist bölümünde 5063’ü yazma, 77’si matbu olmak üzere toplamda 5140 cilt kitap bulunmaktadır. Okuyucu hizmetleri restorasyon sebebiyle (Kasım 2022) Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nde verilmektedir.
Kütüphanedeki Mushaflar
Kütüphane, çok değerli yazma mushaflar barındırmaktadır. (bkz. Nuruosmaniye Ktp., nr. 11, 17, 19, 20, 22, 26, 27, 42) Ceylan derisi üzerine kûfî hatla yazılan ve 12 asır öncesine tarihlenen mushaf kütüphane envanterinin en kıymetli eserlerindendir. Ayrıca kütüphanede, müellif nüshaları başta olmak üzere, müellif nüshalarından istinsah edilmiş, üzerinde mukâbele, icâzet ve semâ‘ kayıtları bulunan, güzel hatla yazılmış, tezhipli, minyatürlü, önemli hattatlar ve âlimler tarafından istinsâh edilmiş ve eski tarihli çok kıymetli nüshalar bulunmaktadır.
Hat sanatında çok önemli yenilikler gerçekleştirmiş olan meşhur hattat Yâkût el-Müsta‘sımî (ö. 698/1299) tarafından 694 senesinde yazılan mushaf, kütüphanede dikkat çeken nüshalardandır. 13. yüzyıl hat ve bezeme sanatlarının harika bir şekilde icra edildiği mushaf 22 numarada bulunmaktadır.
Kıymetli Eserlerden Bazıları
Bir diğer nadir yazma da III. Osman vakıflı olarak 3571 numarada bulunan, İbn Sînâ’nın (ö. 428/1037) meşhur eseri el-Kânûn fi’t-Tıbb’ın Sultan Fatih adına istinsah edilen nüshasıdır. Eser, 15. yy. karakterini gösteren ve Baba Nakkaş tarafından tasarlanan motiflerle bezenmiştir. Sultan Fatih’e hediye edilen bir başka nadir yazma ise 3858 numarada bulunan 871 istinsah tarihli Hz. Ali Dîvânı’dır.
3207 numarada bulunan ve İlhanlı tarihine ait bilgiler veren başyapıtlardan Târîh-i Vassâf (Tecziyetü’l-Emsâr)’ın müellif nüshası (4. cilt) kütüphanenin en kıymetli eserlerindendir.
Kütüphanede ilgi çeken bir diğer husus da 5193 mükerrer numarasında bulunan ve büyük bir kısmı Anadolu, birkaç tanesi de Rumeli kazaskerliğine ait 52 adet rûznâmçe barındırmış olmasıdır. Bunlar Osmanlı Devleti ilmiye teşkilatı ile alakalı çok önemli kaynaklardır.
Kütüphanenin Personel Kadrosu
III. Osman vakfiyesi Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (Hazine, nr. 1811) bulunmaktadır. Kütüphanenin personel kadrosunda bir nâzır, altı müstahfız, altı hâfız-ı kütüb, üç bevvâb, bir ferrâş ve bir mücellit bulunuyordu. Hâfız-ı kütüblerin yevmiyeleri 30-60 akçe arasındaydı. Kadrolu mücellit aynı zamanda kütüphane müzehhibi olarak da istihdam edilmişti ve her iki görev için 10 akçe yevmiye alıyordu. Sultan III. Osman kütüphane görevlilerinin tayini hususunda yeni şartlar koymayıp ağabeyi sultan I. Mahmud’un Ayasofya ve Fatih kütüphaneleri için belirlediği şartlara uyulmasını istemiştir.[12]
İstanbul’da 400-500 bin cilt kitap ihtiva edecek büyük bir kütüphane fikrinin ortaya atıldığı 1900’lü yılların başında, harap olmuş bazı kütüphanelerde rutubete maruz kalan ve çürümeye yüz tutan kitapları kurtarmak üzere birkaç kütüphanenin tamir edilerek bu kitapların buralara nakledilmesine karar verildi. Bu projeyle birlikte restore edilen kütüphaneler daha nizami bir şekle bürünecek, dayanıp döşenecek ve elektrikle aydınlatılarak okuyucular için bazı hizmetler sağlanacaktı. Karara göre, tamir edilen Râgıb Paşa Kütüphanesi edebiyat, Nuruosmaniye Kütüphanesi tarih, Köprülü Kütüphanesi matematik ve tabiiye gibi ilimler; Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesi, Murad Molla ve Fatih Kütüphaneleri tefsir, hadis, fıkıh ve diğer şer‘î ilimlere tahsis edilmiştir.[13]
Katalog
Kütüphanenin fihrist bölümünde el yazması katalogları bulunmaktadır. Bunlar dışında kapağında “Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde Mahfuz Kütüb-i Mevcûdenin Defteridir” yazan matbu (İstanbul 1269) bir kataloğu vardır.
Sultan II. Abdülhamid’in 1882’de basım emrini verdiği Devr-i Hamîdî katalogları o dönemde İstanbul’da bulunan irili ufaklı 200 civarındaki yazma eser kütüphanesini kayıt altına almıştır. On iki yıl süren çalışmayla İstanbul’da 83 koleksiyondan oluşan 69 kütüphanenin kataloğu 40 cilt halinde yayımlanmıştır. Kütüphanenin günümüz Türkçe’siyle yapılan kataloğu ise Milli Eğitim Basımevi tarafından Ankara’da basılmıştır.
[1] Bkz. G. Kut – N. Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2021, s. 65.
[2] Ayvansarâyî, Hüseyin, Hadîkatü’l-Cevâmi‘, Matbaa-i Amire, İstanbul 1281, s. 22.
[3] BOA. TS.MA.d, 9869.
[4] Şemdanîzâde, Süleyman Efendi, Mür’i’t-Tevârîh, Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 5144, vr. 416a; Detaylı bilgi için bkz. BOA. Ali Emiri (A.E.). III. Osman, 3207; BOA. D.TŞF. 4/25; BOA. D.TŞF. 7/55.
[5] Behçet Ünsal, “Türk – Vakfı İstanbul Kütüphanelerinin Mimari Yöntemi”, Vakıflar Dergisi, 18 (1984), s. 108; Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 2004, s. 458.
[6] BOA. MF.MKT. 226/23.
[7] BOA. MF.MKT. 846/35.
[8] Nuruosmaniye Kütüphanesi Defteri, İstanbul 1269, s. 338.
[9] BOA. MF.MKT. 368/16.
[10] BOA. MF.MKT. 51/39.
[11] İsmail E. Erünsal, Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, Timaş Yay., 2. Baskı, İstanbul 2015, s. 212-213; “Nuruosmaniye Kütüphanesi”, DİA, 33/266.
[12] Erünsal, DİA, 33/267.
[13] İbnü’l-Emîn M. Kemal – H. Hüsameddin, Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti’nin Târihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli, Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, İstanbul 1335, s. 238-239.
