Çalışılan Eserin Adı:

“Şerhu Şerhi Metni Âdâbi’l-Bahs ve’l-Münâzara”

Müellifin Kısa Tercüme-i Hali:

Celveti şeyhi, müfessir ve şair olan eserimizin müellifi İsmail Hakkı el-Bursevî, bugün Bulgaristan sınırları içinde bulunan Aydos’ta hicri (1063) yılında doğdu. Uzun süre Bursa’da yaşaması sebebiyle el-Bursevî, nisbesiyle meşhur olan müellif Hanefi mezhebine mensup olup celvetiyye tarikatından da hırka giydi.

Müellif, Mısır’a, Şam’a giderek Abdülbaki Efendi, Ahmet Efendi gibi alimlerden lügat, sarf, nahv, belağat, tefsir, hadis, fıkıh ve diğer İslami ilimlerden icazet aldı. Daha sonra İstanbul’a gelip Celvetî Şeyhi Atpazarlı Osman Fazlı’ya intisap etti. Şeyhi Fazlı Efendi’nin tavsiyesi ile İstanbul’da vaazlar vermeye başladı.

Şeyi Osman Fazlı Efendi tarafından Bursa’ya halifesi olarak tayin edilen müellif, Ulu Camii ve diğer camilerde vaazlar vermeye başladı. Verdiği vaazlarında Kur’an-ı Kerim’i Fatiha suresinden başlayarak tefsir etmeye başladı. Verdiği tefsirleri Arapça olarak kayda geçirerek “Rûhu’l-beyân” adlı meşhur tefsirini tamamladı.

Direk irşadından istifade ettiği Şeyhi Osman Fazlı’nın yanı sıra başta Muhyiddin İbnü’l-Arabî (v. 638) olmak üzere Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (v. 672), Sadreddin Konevî (v. 673), Üftâde (v. 988) ve Aziz Mahmud Hüdâyî’nin (v. 1038) İsmâil Hakkı el-Bursevî üzerinde tesiri büyük olmuştur.

Ömrünün sonuna kadar irşad ve telif faaliyetlerini devam ettiren ve Arapça ve ekserisi Türkçe olmak üzere 100’den fazla eser yazdı.

Eserlerini bağışlayarak Bursa’da bir kütüphane inşa eden el-Bursevî, ayrıca Camii Muhammedî adında bir camii ve bir tekke yaptırmıştır. 9 Zilkade 1137’de vefat eden müellif inşa ettirdiği caminin kabristanlığına defn edilmiştir.

Çalışılan Eserin Vasfı ve İlmi Değeri:

İsmail Hakkı el-Bursevî’nin “Şerhu Şerhi Metni Âdâbi’l-Bahs ve’l-Münâzara” adlı eseri Hicri 10. Asırda yaşamış olan ve kelâm, fıkıh, mantık, biyografi, Arap dili ve edebiyatı, ilimler tarihi, gibi farklı alanlarda kitaplar telif etmiş olan Taşköprizâde’nin Şerhu Metni Âdâbi’l-Bahs ve’l-Münâzara risalesinin şerhidir. Taşköprizâde ilk olarak 3 sayfalık bir âdab metni kaleme almış sonra bunu çok muhtasar bularak şerh etmiştir. Naklî ilimlerde olduğu kadar aklî ilimlerde de maharet sahibi olan İsmail Hakkı el-Bursevî (Rahimehullâh) da bu şerhi şerh etmiştir. Bu şerh metnin muğlak ve kapalı ibarelerini açıklaması, kelimelerin lügat ve iştikaklarına dair zengin bilgiler vermesi, münazara ilmi ile ilgili ıstılahları çok güzel bir üslup ile açıklaması, meseleyi açıklarken misaller getirmek suretiyle daha anlaşılır hale getirmesi bakımından son derece önemlidir. Bununla birlikte İsmail Hakkı el-Bursevî (Rahimehullâh)’ın, risâlenin giriş bölümüne klasik şerh geleneğinden biraz farklı olarak çok geniş yer vermesinden dolayı şerh ders kitabı olma özelliğinden ziyade, mütalaa kitabı hüviyetindedir.

Taşköprizâde’nin İbtida seviyesindeki talebeler için hazırlamış olduğu bu risalesi hacmi küçük olup sadece Münazara ilminin temel konuları olan “sâil” ve “Muallilin” vazifelerini (Münâkaza, Nakz, Muaraza) ele almıştır. Münazara’nın diğer kısımları olan “Tarif” ve “Taksim” kısımlarına değinmemiştir. Bununla birlikte konuları kısa ve mantık çerçevesinde işemesi sebebiyle dikaktik bir metin olma özelliğine sahiptir. Bu sebeple Osmanlı medreselerinde uzun yıllar ders kitabı olarak okutulmuştur.

Eserden İstifade Eden Kaynaklar:

Tespit edilememiştir.

Eser Üzerine Yazılan Şerh ve Haşiyeler:

Eserin kendisi şerh olmakla beraber, eser üzerine herhangi bir hâşiye tespit edilememiştir. Fakat metin üzerine yapılan şerh çalışmaları şunlardır:

1. Ebussuud b. Ahmed el-Kevakibi: “Şerhu Risaleti’l-Adab li-Taşköprîzade”, Beyazıd (05899).
2. İbrahim b. Fazlullah es-Sivasi Şehirlizade: “el-Haşiyetü’s-Suğra ala Şerhi Adabi Taşköprîzade”, Aşir Efendi (00353)- Bağdatlı Vehbi (00880)- Laleli (03031).
3. Musa b. Ahmed en-Niğdevi (v.1142): “Şerhu Adabi Taşkörizade”, A-Tekelioğlu (00477).
4. Veliyyüddin b. Mustafa b. Ali el-İstanbuli: “Haşiye ala Şerhi’l-Adab li Taşköprîzade”, Carullah (01864).
5. Kara Halil b. Hasan b. Muhammed el-Boyabâdî: “Haşiye ala Şerhi Adabi’l-Bahs li Taşköprîzade”, Carullah (01862).
6. Abdullah b. Muhammed b. İsmail el-Kayseri: “Haşiye ala Şerhi Adabi’l-Bahs li Taşköprîzade”, Carullah (01491).
7. Saçaklizade, Muhammed b. Ebubekir el-Mar’aşi: “Haşiye ala Şerhi’l-Adab li Taşköprîzade”, Carullah (02091)-Darülmesnevi (00473).
8. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Hanefi et-Tarsusi: “Haşiye ala Şerhi Adabi Taşköprîzade”, Carullah (01863).
9. İsmail Nesib (v. 1090): “Haşiye ala Şerhi Adabi’l-Bahs li Taşköprîzade”, Denizli (000258)- Laleli (03031).
10. İsmail en-Nasih ez-Zebih: “Şerhu Risaleti Taşköprîzade fi’l-Adab”, Fatih (04737).
11. Musa b. Ahmed el-Berekati: “Şerhu Risaleti’l-Adab li Taşköprîzade”, Laleli (03040).
12. Muhammed b. Abdülhamid el-Kefevi (v. 1168): “Haşiye ala Şerhi Adabi’l-Bahs li Taşköprîzade” Laleli (02955).
13. Muhammed b. Hasan b. Ali: “Haşiye ala Şerhi’l-Adab li Taşköprîzade”, Reşid Efendi (01215).
14. Ahmed b. İbrahim Ruhavi: “Haşiye ala Şerhi’l-Adab li Taşköprîzade”, Serez (03929).
15. Mustafa b. Ahmed Kavukcu Zade: “Haşiye ala Şerhi’l-Adab li Taşköprîzade ala Risaleti’l-Adab”, Serez (03851).
16. Yenişehir Müftüsü, Muhammed b. Ali: “Haşiye ala Şerhi’l-Adab li Taşköprîzade ala Risale fi Adabi’l-Bahs”, Serez (03869).

Tahkik Çalışması İle İlgili Malumat

Çalışma Yapılan Eserin Tahkikinin Önemi:

Şerhu Şerhi Metni Âdâbi’l-Bahs ve’l-Münâzara adlı eser üzerine ilmi çalışma yapılması iki açıdan önemlidir.

1- Eser, yazma eser olarak kütüphanede bulunmakta olup henüz bir baskısı yapılmamıştır. İlk baskısı yapılarak gün yüzüne çıkarılıp ilim ehlinin istifadesine sunulması.

2- Şerhin İsmail Hakkı el-Bursevî’ye ait olmasının yanı sıra memzüc bir şerh olması, münazara kurallarını misallendirmesi ve en mufassal şerh olma özelliğine sahip olması bakımından diğer şerhlerden ayrı bi önem taşımaktadır.

1. Çalışılan Eserin El Yazma Nüshaları ve Mukabelesi:

Şerhu Şerhi Metni Âdâbi’l-Bahs ve’l-Münâzara adlı eserin tahkiki hususunda hepsi tam olan üç nüshadan istifade edilmiştir. İki tanesi bilfiil mukabele yapılmış, diğeri ise yardımcı nüsha olarak kullanılmıştır.

Bilfiil mukabele yapılanlar arasından biri asıl alınmış, diğer ikisi asıldaki bir eksikliği gideriyor, bir tashifi veya yanlışı düzeltiyorsa ya da faydalı bir farklılık ifade ediyorsa dipnotlarda belirtilmiştir. İki nüshada da tashif veya yanlış aynı olduğunda veya bir eksiklik bulunduğunda, diğer yardımcı nüshadan tashif veya yanlışın doğrusu bulunup herhangi bir faydalı ziyade varsa, diğer o nüshanın yardımıyla bu noksanlıklar ve nüsha bilgileri dipnotlarda verilerek giderilmeye çalışılmıştır.

Metnin ispatında ise üçü asıl ikisi yardımcı beş nüshadan istifade edilmiştir. Şerhten bağımsız olarak bu nüshalardan metin inşa edilmemiş, bilakis şerhin metni esas alınmıştır. Eğer metin nüshalarında farklılık olursa ve o şerhin diğer nüshalarında varsa oradan düzeltilmiştir. Eğer o farklılık şerh nüshalarında yoksa ancak o zaman metin nüshalarındaki farklar dipnotta verilmiştir. Bununla birlikte metin nüshalarının hepsinde veya birkaçında faydalı bir nüsha farkı varsa, o fark metine ziyade edilmeyip sadece dipnotta işaret edilmiştir.

Şerh Nüshalarının Özellikleri

1. Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümünde olan nüsha (asıl nüsha)

Bu nüsha (3036) numarada kayıtlı olarak bulunmaktadır. Toplam 56 varaktan oluşan bu nüsha müellifin hayatında (1111) istinsah edilmiş olup diğer nüshaya nispeten daha az tashif, sakt ve hata bulunduğu için asıl olarak kabul edilmiştir.

1. Süleymaniye Kütüphanesi Daru’l-Mesnevî Bölümü (481) numarada kayıtlı olan nüsha. Bu nüsha (62) varaktan oluşmaktadır. Bu da tam bir nüsha olup müellifin hayatında (1110) istinsah edilmiştir.
2. Süleymaniye Kütüphanesi Hüdâiefendi Bölümü (1049) numarada kayıtlı olan nüsha. Bu nüsha (44) varaktan oluşmaktadır. Bu nüshada ferağ kaydı ve tarihi yer almamaktadır.
3. Metin Nüshalarının Özellikleri
4. Süleymaniye Kütüphanesi Atıf Efendi Bölümü (2396) numarada kayıtlıdır.
5. Süleymaniye Kütüphanesi Ali Nihat Tarlan Bölümü (0084) numarada kayıtlıdır.
6. Süleymaniye Kütüphanesi Atıf Efendi Bölümü (2384) numarada kayıtlıdır.
7. Süleymaniye Kütüphanesi Bağdatlı Vehbi Bölümü (0880) numarada kayıtlıdır.
8. Süleymaniye Kütüphanesi Ömer İşbilir Bölümü (0134) numarada kayıtlıdır.
9. Çalışılan Eserin Önceki Baskıları:

Eserin önceki baskısı yoktur. İlk defa basılmıştır.

Çalışmanın Hali Hazırdaki Durumu:

Çalışma sona ermiş, baskısı yapılmıştır. Siraç Yayınevi’nden temin edilebilir.