Hikmetin tüm ilimleri kuşatan bir anlamı vardır. Şeriat ilimleri de hikmetin kapsamına dahildir. Çünkü hikmet veya felsefe vakıaya mutabık olan hakikatleri bilmenin adıdır. Nefis, bu hikmet sayesinde kayda değer bir kemal ve olgunluk elde eder. Bütün ilimlerde vakıa ve hakiki hükümlerden bahsedilir. Şeriat ilmi de ilimlerden bir ilimdir. Dolayısıyla o da hikmetin kapsamına dahildir. Bu münasebetle burada biraz hikmetten bahsedelim.
“Hikmet”in İki Kısmı: Amelî ve Nazarî Hikmet
Hikmet birinci taksimde iki kısma ayrılır:
- Birinci kısım: Amelî hikmet
- İkinci kısım: Nazarî hikmet
Çünkü hikmet/felsefe ilminde bahsedilen mevcûdât ve maddeler iki halden ayrı kalamazlar: Var olan fiiller ya bizim kudret ve irademizle meydana gelmiş şeylerdir ya da bizim kudretimiz ve irademiz olmaksızın meydana gelmiş şeylerdir. Birinci kısma dair bilgiler amelî hikmet, ikinci kısma dair bilgilerse nazarî hikmet diye isimlendirilir. Bu iki kısımdan her biri de üç kısma ayrılır.
Amelî ve Nazarî “Hikmet”in Kısımları
Amelî Hikmet: Ya ferdin şahsi maslahatını bilmesi ile ilgili bilgilerdir. Buna ahlakı süslemek denir. Ya da bir evde ortak yaşam süren fertlerin maslahatları ile ilgili bilgilerdir. Buna ev yönetimi denir. Ya da bir belde veya devlette ortak yaşam süren fertlerin maslahatları ile ilgili bilgilerdir. Buna da şehir yönetimi denir. Bu saydıklarımız amelî hikmetin üç kısmıdır.
Nazarî Hikmet: Ya bir maddeyle ne hariçte ne de zihinde asla ilişkilenemeyen bir şeyi bilmektir. Bu ilahiyat diye isimlendirilir. Ya da zihinde maddeyle ilişkilenmeyip sadece hariçte ilişkilenen şeylerin bilgisini bilmektir. Buna matematik ilmi denir. Ya da maddeyle hem zihinde hem de hariçte ilişkilenen şeylerin bilgisini bilmektir. Buna da tabiat ilmi denir. Dolayısıyla hikmetin yani felsefenin altı kısmı olduğu ortaya çıkmaktadır:
Amelî Hikmet:
- Ahlakı Güzelleştirmek / تهذيب الأخلاق
- Ev Yönetimi / تدبير المنزل
- Şehir Yönetimi / السياسة المدنية
Nazarî Hikmet:
- İlahiyat / العلم الإلهي
- Matematik / العلم الرياضي
- Tabiat İlmi / العلم الطبيعي
Hikmet veya felsefe ilminde daha farklı taksimler de elbette mevcuttur fakat bu altılı taksim hepsinin asıllarıdır.
Şeriatın Asıl Maksadı
Sonra şu bilinmelidir ki şeriatın asıl maksadı yaratıcının hakkını eda etmek ve yaratıcının rızasını kazanmaya sebep olacak şekilde mahlukatın hakkını da eda etmektir. Şüphesiz bu hakları eda etmekle bir takım dünyevî maslahatlar ve faydalar meydana gelir. Açıkça maslahat göremediğimiz durumlarda ise bunun iki sebebi olabilir:
- Ya umumî maslahat, şahsî maslahata tercih edilmiştir.
- Ya da maddî ve zahirî maslahatları elde etmekten daha önemli olan ruhî zararlar def edilmiştir.
Bu durumda şer‘î işlerden hiçbirisi Allah’ın razı olduğu bir hikmetten ayrılamaz. Bununla birlikte şer‘î işlerin tamamında asıl maksat Allah’ın rızasını kazanmaktır.
Hikmetin taksimindeki nazarî hikmetin iki kısmı olan matematik ve tabiat ilimlerinin söz konusu hakları eda etmekte bir dahli olmadığından İslam’da bunlardan amaç olarak bahsedilmez.
Kitap ve sünnette tabiat ilmine dair bazı meselelerin zikredilmesi ilahiyata dair bir meseleyi anlatmak veya ona delil getirmek içindir ki şeriatın amacı da budur. Bu yüzden tabiattan bahseden ayetlerin sonunda “şüphesiz burada akıl sahibi için deliller vardır” gibi ifadeler görülür. Dolayısıyla nazarî hikmetin ilahiyat kısmı ve bütün kısımlarıyla birlikte amelî hikmet şeriatın maksatlarındandır.
Bu dört kısmın şeriatın amacına bir dahli olduğu için şeriat bunlardan genişçe bahsetmiş, öyle ki filozoflar ve onların takipçileri bile şeriatın amelî hikmet noktasında getirdiklerinin mükemmel olduğunu itiraf etmişler ve “şeriat en mufassal ve en mükemmel şekilde amaca ulaşmıştır” demişlerdir. İlahiyat meseleleriyle ilgili de filozoflar bu tarz açık itiraflarda bulunmak zorunda kalmışlardır.
Şeriatın Konu Edindiği Meseleler
Şeriatın kendisine konu edindiği meseleler şunlardır:
- İlahiyat / العلم الإلهي
- Amelî hikmet / الحكمة العملية
İlahiyat kısmına dahil olan meseleler; nübüvvetle ilgili meseleler, ahiretle ilgili meseleler ve bu tarz meselelerdir. Bunlar “akaid ilmi” diye isimlendirilir.
Amelî hikmet kısmına dahil olan meseleler ise; ibadetler, sosyal muameleler, içtimai adab kuralları ve ahlak gibi meselelerdir. bizim ameli hikmeti şerita göre tafsil ederken yaptığımız taksim ameli hikmetin meşhur taksimi olan ahlakı güzelleştirmek, ev yönetimi ve şehir yönetimine zıt değildir. Eğer dikkat edilirse bizim saydığımız tafsilatın meşhur üçlü taksime dahil olduğu anlaşılacaktır.
Şer‘î ilimler beş tanedir: Yukarıda saydığımız amelî hikmetin dört kısmı ve nazarî hikmetin birinci kısmı olan ilahiyattır. İlahiyat akaid ilmidir.
Biz yukarda şeriat ilimlerini tafsil ederken yaptığımız tertibe göre sırasıyla bütün şüphelere cevap vereceğiz. Fakat bazı yerlerde meseleleri daha karışık ele aldığımız da oldu. Bunun sebebi de okuyucuyu usandırmayıp okuma heyecanını diri tutmak içindir. Kitaptaki başlıkları “Farkındalık” diye isimlendirdik.
Kitabın asıl özünü oluşturan “Farkındalıklar” bahsine gelmeden önce bazı kaideler zikredeceğiz. Bu kaideler bu kitabın ilerleyen bölümleri için asıl niteliği taşıyan ve kitabın içeriğini üzerinde temellendireceğimiz kaideler olacak. Bu kaidelerden sonra okuyucuyu kitabın ana konularına yönlendireceğiz ki anlaşılmaları kolay olsun.
(Bu yazı Eşref Ali et-Tehanevî’nin (rahimehullah) el-İntibâhâtü’l-Müfîde isimli eserinden tercümedir.)
