“el-Hidâye” ve İmam Mergînânî -2-

Müellifin Terceme-i Hali

Tam adı: Ebû’l-Hasan Burhâneddîn Ali b. Ebû Bekir b. Abdulcelîl b. Abdulhalil b. Ebu Bekir es-Sıddikî^[1]  el-Fergânî el-Mergînânî’dir. Fergânî, Mergînânî ve Rişdânî olarak meşhur olmuştur. Şeyhu’l-İslâm, el-İmâm ve Burhânüddîn lakaplarıyla anılmıştır.

Günümüzde Özbekistan sınırları içerisinde oldukça geniş bir alana sahip “Fergana” bölgesinin Merğînan şehrinde dünyaya gelmiştir.  Günümüzde Merğinân, Mirğilân ismiyle anılmaktadır. Merğinân’ın köylerinden biri olan Rişdân köyüne nispeten de Rişdânî nisbesini almıştır.

İmam Merğînânî, 8 Recep 511/1117 pazartesi günü ikindi namazının ardından doğmuştur. ^[2] 14 Zilhicce 593/1197’de salı günü vefat etmiş, ardında kendisinin hayırla anılmasına vesile olan bir hayat bırakmıştır. Kabri, günümüzde Özbekistan sınırları içerisinde bulunan Semerkand’dadır.^[3]

Hocaları

İmam Mergînânî birçok ilim tahsil etmiş, özellikle fıkıhta derinleşmiştir. Fıkıh tahsili için birçok hocadan ders almış ve bu yolda birçok kez sefere çıkmıştır. Hatta İmam Mergînânî bizzat kendisi şöyle demiştir: “Nice büyük üstatların dersine katıldım, onlardan ilim dinledim.”^[4]

Hac vazifesini yapmaya ve Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’i ziyaret etmeye hicri 544 senesinde 33 yaşında muvaffak olmuş, o dönemde Harameyn’de bulunan hocalardan ilim almıştır.

İmam Mergînânî, kendisinden ilim aldığı hocalarının isimlerini zikrettiği bir risale tedvin etmiş ve terceme-i hallerini, muhaddislerin şeyhleri hakkındaki telif menhecine uymuştur.^[5]

Hidaye üzerine en-Nihaye namında şerh yazmış olan Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî es-Siğnâkî (ö. 714/1314), zikredilen hocalarına ilaveten bazı hocalarını da eklemiştir. Nitekim İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449) ed-Dirâye isimli eserinin başında eklemeler yapılan bu risaleyi bizzat gördüğünü söyler. Yine et-Tecnîs ve’l-Mezîd isimli eserin tahkikini yapan Dr. Muhammed Emin el-Mekkî, İmam Mergînânî’nin hocalarının toplam sayısını 29 olarak verir. Üstat Üsâme Muhammed “ed-Davabidu’l-fıkhiyye” isimli risalesinin mukaddimesinde üç hoca daha ilave ederek toplamını 32’ye yükseltir.

Bazı hocaları şunlardır:

1. Babası Ebu Bekir b. Abdulcelil el-Mergînânî
2. Anne tarafından dedesi Kadı Ömer b. Habib ez-Zerenderâmisî. Bu zat Şemsü’l-eimme es-Serahsî’nin talebesidir.
3. Tahavî’nin muhtasarının şârihi Bahauddin Ali b. Muhammed b. İsmail el-Îsbicâbî [ö. 535].^[6]
4. Burhâneddin el-Kebîr Abdülazîz b. Ömer b. Mâze
5. Burhâneddin el-Kebîr’in oğlu Sadruşşehîd Hüsâmuddin Ömer b. Abdilazîz b. Ömer b. Mâze [ö. 536]
6. Diğer oğlu Sadrüssaîd Tâcülislâm (Tâcu’d-din) Ahmed^[7]
7. Necmeddîn Ebu Hafs Ömer en-Nesefî el-Fakîh, müfti’s-sakaleyn^[8] (ö. 537)
8. Ömer en-Nesefî’nin oğlu Ebu’l-Leys Ahmed b. Ömer en-Nesefî (ö. 552)
9. Ziyâeddîn Muhammed b. el-Hüseyn el-Bendenîcî [ö.545]^[9]
10. Ebû’l-‘Usr Pezdevî’nin talebesi, Fergana meşâyıhının ileri gelenlerinden Ebü’l-Me‘âlî Zahîrüddin Ziyad b. İlyâs
11. Şemsüleimme es-Serahsî’nin talebesi Ebû Amr Osman b. Ali el-Bîkendî (ö. 552)
12. Kadı Saîd b. Yûsuf el-Hanefî
13. Ebü’l-Me‘âlî Kays b. İshâk b. Muhammed el-Mergînânî (ö. 527)
14. Minhâcüşşerîa Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyin^[10].
15. Ömer b. Muhammed b. Abdullah el-Bistâmî^[11]
16. ez-Zâhid el-‘Alâ’ Muhammed b. Abdurrahman el-Buhârî
17. Şeyhülislam Nasîrüddin Muhammed b. Süleyman el-Ûşî
18. Şeyhülislam Ziyauddin Ebu Muhammed Said b. Esat el-Merğinânî^[12]
19. Ebü’l-Mehâsin Zahîrüddin el-Hasan b. Ali el-Mergînanî^[13]
20. Ebü’r-Rızâ Sedîdüddin Muhammed b. Mahmûd b. Ali et-Tırâzî’den (ö.570)
21. Osman b. İbrahim b. Ali el-Hâkandî^[14]
22. Abdullah b. Ebû’l-Feth el-Hânkâhî
23. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Hatîbî
24. Ebû Tâhir Muhammed b. Ebû Bekir el-Bûşencî
25. Muhammed b. Abdullah el-Küşmîhenî^[15]
26. Muhammed b. el-Hasan b. Mes‘ûd^[16],
27. Ebû Sâbit Muhammed b. Ömer b. Abdülmelik el-Buhârî el-Müstemlî’den (ö. 554)
28. Muhibbuddin İbn Şihne el-Halebî [ö. 890] hidaye şerhi Nihayetu’n-Nihaye isimli eserinde der ki: İmam Merginânî’nin hocaları arasında Kâdıhan diye meşhur olan Ebü’l-Mehâsin Fahrüddîn Hasen b. Mansûr b. Mahmûd el-Özkendî el-Fergânî (ö. 592) de sayılmalıdır. Her ne kadar İmam Mergînânî’den bir yıl önce vefat etmiş ise de Said Bektaş der ki Kâdıhan’ın kaç yılında doğduğunu çok araştırdım ama bir şey bulamadım. Allah-u alem.^[17]

Görüldüğü gibi İmam Mergînânî birçok hocadan ilim almıştır. Başta fıkıh olmak üzere hadis, tefsir, Arap dili ve edebiyatı alanlarındaki bilgisiyle tanındı. Kaynaklarda “imam, hafız, muhakkik” gibi sıfatlarla anılmakta, muasırları Kâdîhan, Burhâneddin Mahmûd b. Ahmed el-Buhârî, Zahîrüddin Muhammed b. Ahmed el-Buhârî ve Ahmed b. Muhammed el-Attâbî gibi âlimler tarafından ilmî dirayeti ile anılmıştır.

Osmanlı biyografi müellifi Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî (ö. 990) eserinde Mergînânî’yi oldukça uzun bir şekilde metheder.

İbn Kemâl (ö. 940), Mergînânî’yi ashâbü’t-tercîh’den saymıştır. Ancak Ebû Firâs el-Gassânî, İbn Kemal’i tenkit ederek Mergînânî’nin mezhepte müçtehit sayılması gerektiğini savunur. Abdulhay el-Leknevî onun mezhepte müçtehit olduğu görüşünü benimsemiştir. Kefevî de bu konuda İbn Kemâl’i tenkit etmiştir. Ona göre İmam Mergînânî ashâbü’t-tahrîc’ten sayılmalıdır. Taşköprüzâde, İmam Mergînânî’yi Hanefî mezhebi içerisinde ashâb-ı tercihten sayar. Allah-u alem.

Talebeleri

1. Oğlu Celâleddin Muhammed
2. Oğlu Nizâmeddin Ömer
3. Oğlu Şeyh İmâdüddîn^[18]
4. Torunu Füsûlü’l-‘İmâdî müellifi Ebü’l-Feth Zeynüddin Abdürrahîm (ö. 670)
5. Şemsüleimme Muhammed b. Abdüssettar el-Kerderî Hohârzâde (ö. 642)^[19]
6. el-Füsûl müellifi Ebü’l-Feth Mecdüddîn Muhammed b. Mahmûd el-Üsrûşenî (ö. 637]
7. el-Üsrûşenî’nin babası Mahmûd b. Hüseyin
8. Burhâneddin ez-Zernûcî (ö. 593)^[20]
9. Zeynüddin Muhammed b. Ebû Bekir.

Devam edecek…

[1] Hz. Ebu Bekir [radıyallâhü anh]’a nispeten bu ismi almıştır.

[2] Abdulhay el-Leknevî bunu, ed-Diraye’ye yazmış olduğu zeylin evvelinde Merğinânî’nin atalarından biri olan Allame Alauddin Nübeyre’nin mektuplarından nakletmiştir. Ziriklî, el- A’lâm isimli eserinde Merğinânî’nin doğum tarihini 530 olarak vermiştir. Bu, açık bir yanlıştır. Zira ders almış olduğu hocalarından Ebû Hafs Ömer en-Nesefî (ö. 537/1142) ve Sadrü’ş-şehîd’in (536/1141) vefat tarihleri göz önünde bulundurulduğunda, Merğînânî’nin doğumunun 530’dan önce olması gerektiği aşikardır.

[3] Abdulkadir el-Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye isimli tabakat eserinde şöyle anlatmıştır: Beldeleri dolaşmayı seven güvenilir bir dostum anlattı bana; Semerkand’da Çâkezdîze denilen büyük bir mahalle bulunur. Oraya “Muhammetler Türbesi” denilmektedir. Ehli ilimden talebe yetiştiren, tasnifte bulunan veya fetva vermiş olan yaklaşık dört yüz kişi defnedilmiştir bu kabristanlığa ve her birinin ismi de Muhammed’dir. Bu dostumun dediklerine ilave olarak bazı arkadaşlarım şunu söylemiştir bana: Bunların her biri; Muhammed b. Muhammed’dir, Semerkant ahalisi onları bu kabristanlığa toplamıştır. El-Hidaye sahibi büyük imam Merğinânî vefat edince onu bu mezarlığa defnetmek için cenazesini getirmiş olsalar da buna müsaade edilmemiş. Bunun üzerine bu kabristanlığa yakın bir yere defnedilmiştir.

[4] Abdülhay b. Muhammed Abdülhalim b. Muhammed Emînullah es-Sihâlevî el-Leknevî, el-Fevâidü’l-behiyye fi terâcimi’l-Hanefiyye, shf: 142. İmam Mergînânî’nin talebesi Talimu’l-müteallim sahibi Allame ez-Zernûcî’den nakletmiştir.

[5] Abdülkadir b. Muhammed el-Kureşî (ö. 775/1373) el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye isimli eserinde [mesela 2/628] bu risaleden epeyce bir alıntı yapar.

[6] İmam Mergînânî Meşyeha’sında der ki: Uzun süre İsbîcâbî’ye derse gittim. ez-Ziyâdât’ı, el-Mebsût ve el-Câmi‘in bir kısmını ondan okudum. Fetvâ vermeme rıza göstermişti. Hatta mübalağalı ve uzunca sözlerle bunu yazmıştı bana. Ancak onun eserlerinin icâzetini almak nasip olmadı. Bunları diğer birçok hocam bana rivayet ettiler. [el-Cevâhiru’l-mudiyye]

[7] Serahsî’nin es-Siyerü’l-kebîr şerhini Sadrüssaid’den almıştır.

[8] Akaid-i nesefi’nin müellifi, ayrıca Tılbetu’t-talebe isimli eseri meşhurdur. el-Kand fî zikri ulemâi Semerkand, el-manzume, Şerhu Medâri’l-usûl, et-Teysîr fî’t-tefsîr gibi bir çok eseri vardır.

[9] Sahih-i Müslim’i bundan almıştır.

[10] İmam Mergînânî Meşyeha’sında der ki: Ondan daha faziletli, bilgin, hafızası sağlam ve bereketli birini görmedim. Onun talebeleri, başkalarından farklı ve üstün olurlardı. Çocukken başladım ve 535 yılına kadar ondan okumayı bırakmadım. Son derece geniş olan ilminden istifade ettim, feyzinden yararlandım.  İki Câmi‘i (el-kebîr ve es-sağîr), ez-Ziyâdât’ı, ilm-i hilâf’ı, “mebsût” tarzı eserlerin çoğunu, Hassâf’ın Edebü’l-kâdî’sini ve daha birçok eseri ondan okudum. Ayrıca mezhepte esas aldığı hadis ve sahabe kavillerini ondan dinledim. [el-Cevâhiru’l-mudiyye].

[11] Belh meşâyıhının önde gelenlerindendir. İmam Mergînânî, âli isnad sahibi ve ilminin oldukça geniş olduğunu söyler.

[12] Sünen-i Tirmizi’yi bu zattan okuyup almıştır.

[13] Bu hocasından fıkıh okumuş olmakla birlikte Sünen-i Tirmizi’yi bundan da okuyup ikinci kez almıştır.

[14] Bu son ikisi Burhânüleimme Abdülaziz b. Ömer b. Mâze’nin talebeleridirler.

[15] Merv şehrinde Buhârî’yi bu zattan almıştır.

[16] Tahâvî’nin Şerhu Ma‘âni’l-âsâr’ını bu hocasından aldı.

[17] Hidaye tahkik ve Neşri, Daru’s-Sirac. Said Bektaş, 1/23

[18] Kitabu edebi’l-kâdı isimli eseri vardır. Abdülhay el-Leknevî, el-Fevâidü’l-behiyye fi terâcimi’l-Hanefiyye, shf: 146

[19] Kerderî Semerkand’da Mergînânî’den el-Hidâye’yi ilk okuyan talebelerinden olup onu rivayet etmiştir. Ebü’l-Berekât en-Nesefî de talebesi olup Hidaye’yi kendisinden okumuştur. Nesefî’nin talebesi es-Sığnâkî’de Hidaye’yi hocasından okudu. [Kefevî, Ketâib]

[20] Ta’lîmu’l-müteallim isimli eserin müellifidir.