Müellifin terceme-i hâlini yaptığımız yazıyı okumak için buraya tıklayabilirsiniz.
el-Hidâye kitabını bizzat Mergınânî’den ilk okuyan kişi, Şemsu’l-Eimme el-Kerderî’dir. Hidâye üzerinde yapılmış talik, ihtisar, tercüme emsali nice çalışmalar vardır. Genelde müellif veya eserin önemini dikkate alarak bir kısmını zikrettik. Ayrıca Hidaye üzerine Burhânüşşerîa Mahmûd b. Şemseddin Ahmed b. Sadrüşşerîa el-Evvel Ubeydullah el-Mahbûbî el-Buhârî tarafından yapılmış bir ihtisar çalışması olan Vikâyetü’r-rivâye fi mesâ’ili’l-Hidâye üzerinde de nice şerh, haşiye, talik ve ihtisar çalışmaları vardır.
Şerhler
Hidâye’nin şerhlerinden bazıları şunlardır:
1. Hulâsatü’n-nihâye fî fevâidi’l-Hidâye: Ebû’l-Kâsım (Ebû’l-Mehâmid) Alâüddîn Mahmûd b. Ubeydillâh b. Sâid el- Hârisî el-Mervezî (ö. 606)[1]
2. el-Fevâidü’l-fıkhiyye: Hamîdüddin ed-Darîr (ö. 666) tarafından kaleme alınan bu şerh için Kâtip Çelebi el-Hidâye üzerine yazılan ilk şerh olduğunu söyler.[2]
3. Nihâyetü’l-kifâye lidirâyeti’l-Hidâye: Tâcüşşerîa Ömer b. Sadrişşerîa el-Evvel Ubeydillâh b. Mahmûd el-Mahbûbî el-Buhârî (ö. 709)[3]
4. Şerhu’l-Hidâye: Ebû Muhammed Celâleddîn Ömer b. Muhammed el-Hucendî el-Habbâzî (ö.691)[4]
5. Şerhu’l-Hidâye: Alaüddin Ali b. Muhammed (İbnü’l-Hasan) el-Hılâtî el-Kâdûsî (ö. 708)
6. el-Gâye, Gâyetü’s-Serûcî: Ebû’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. İbrâhîm b. Abdilganî el-Harrânî es-Serûcî (ö. 710).
7. en-Nihâye fî şerhi’l-Hidâye: Hüsâmüddîn Hüseyin b. Alî b. Haccâc el-Buhârî es-Siğnâkî (ö. 714), Leknevî bu şerhin el-Hidâye’ye dair yazılmış olan şerhlerin en kapsamlısı olduğunu söyler. Her ne kadar bazı kaynaklar buna ilk şerh dese de ilk şerh bu değildir.
8. Şerhu’l-Hidâye: İbnü’l-Harîrî Şemseddin Muhammed b. Osman b. Ebû’l-Hüseyin (ö.728).
9. Şerhu’l-Hidâye: Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî[5] (ö. 730) Kitâbu’n-nikâh’a kadardır.
10. Şerhu’l-Hidâye: İbnü’z-Zerkeşî Şehabeddin Ahmed b. el-Hasan (ö. 737).
11. Şerhu’l-Hidâye: Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Ali b. Ahmed b. Abdülhak el-Vâsıtî (ö. 744)
12. Şerhu’l-Hidâye: Ebû’l-Mekârim Fahrüddîn Ahmed b. el-Hasen b. Yûsuf et-Tebrîzî el-Çârperdî (ö. 746)[6]
13. Şerhu’l-Hidâyeli’l-Mergînânî: Ebû’l-Abbâs Tâcüddîn Ahmed b. Osmân b. İbrâhîm el-Mardînî İbnü’t-Türkmânî (ö. 744)[7]
14. Mi‘râcü’d-dirâye ilâ şerhi’l-Hidâye: Kıvâmüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Hucendî el-Kâkî (ö. 749)[8]
15. Şerhu’l-Hidâye Ebû İshâk Necmüddîn İbrâhîm b. Alî b. Ahmed et-Tarsûsî (ö. 758).
16. Gâyetü’l-beyân ve nâdiratü’l-akrân; Kıvâmüddîn Emîr Kâtib b. Emîr Ömer b. Emîr Gâzî el-Fârâbî el-İtkânî (ö. 758), Hidâye’nin önemli şerhlerindedir. Yakın zamanda tahkik edilip basılmıştır.
17. el-Kifâye şerhü’l-Hidâye: Celâleddin Ahmed b. Yûsuf el-Hârizmî el-Kurlânî (ö. 767), bu şerh matbudur.
18. et-Tevşîh: Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. îshâk b. Ahmed el-Gaznevî eş-Şiblî (ö. 773).
19. er-Ri‘âye fî tecridi mesâili’l-Hidâye: Ebû’l-Melîh ibnü’l-‘Akreb Muhammed b. Osman b. Mûsâ (ö. 774).
20. el-‘İnâye: Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-Bâbertî (ö. 786). Sâdî Çelebi’nin (ö. 945) üzerine haşiyesi vardır. Bu eser Sığnakî’nin şerhi esas alınarak hazırlanmıştır. Matbudur.
21. Şerhu’l-Hidâye: Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Muhammed b. Abdilmü’min el-Hüseynî el-Hısnî es-Şâfiî (ö. 829)
22. Şerhu’l-Hidâye: Şerafeddin Ya‘kûb b. îdrîs b. Abdillah er-Rûmî Kara Yakup [ö. 860 civarları][9].
23. el-Binâye fî-şerhi’l-Hidâye: Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî (ö. 855). Matbudur.
24. Zübdetü’d-dirâye: Kadı Abdürrahim b. Ali el-Âmidî (850)[10]
25. Fethu’l-Kadîr li’l-âcizi’l-fakîr: İbnu’l-Hümâm Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî (ö. 861). Kadızâde Ahmet Şemseddin (ö. 988) Kitâbü’l-Vekâle”den itibaren Netâ’icü’l-efkâr fi keşfi’r-rumûz ve’l-esrâr ismiyle tekmile yazmıştır. Bu eser, matbudur. Ayrıca İbrâhim el-Halebî (ö. 956) tarafından yer yer tenkitlerle birlikte ihtisar edilmiştir.
Fethu’l-Kadîr, Hidaye’nin en önemli şerhlerinden biridir. Müellifin muhakkik olması itibarıyla birçok meseleye usul ve rivayet açısından farklı bakışlar getirmiş, bazı meselelerde tenkit ve tahkikat yapmıştır.
26. Şerhu ’l-Hidâye: Alâüddîn Alî b. Muhammed b. Mes‘ûd el-Bistâmî eş-Şahrûdî (ö. 875).
27. Şerhu’l-Hidâye: Sinân Paşa Sinâneddin Yûsuf b. Hayreddin Hızır Bey (ö. 891). Nâtamamdır.
28. Nihâyetü’n-nihâye fî tahrîri takrîri’l-Hidâye: İbnü’ş-Şıhne Ebû’l-Fazl Muhibbüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed es-Sekafî el-Halebî (ö. 890). Nâtamamdır.
29. Şerhu Dibâceti’l-Hidâye: Taşköprizâde Ahmed Efendi (ö. 968)
30. ‘Uddetü ashâbi’l-bidâye ve’n-nihâye fî tecrîdi mesâ’ili’l-Hidâye: Taşköprîzâde Kemâleddin Efendi (ö. 1030). Esasen Hidaye’nin bazı meselelerinin kıyas ve tahriç yoluyla tahkikatıdır, diyebiliriz.
31. Tebyînü’l-Hidâye ve tavzîhu’l-Bidâye: Gedizli Mehmed Efendi (ö.1253).
32. Şerhu’l-Hidâye: Ebû’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm el-Leknevî (1304). Her ne kadar bu eser oğul Leknevî’ye nispet ediliyorsa da esasen baba Leknevî; Muhammed Abdülhalîm b. Muhammed Emînillâh el-Ensârî el-Leknevî (ö. 1285) tarafından başlanılmış bir şerhtir.
Hâşiyeler
1. Hâşiye ‘ale’l-Hidâye: Necmeddin Ebu’t-Tâhir İshâk b. Ali b. Yahyâ el-Hanefî (ö. 711)
2. Havâşin ‘ale’l-Hidâye: İbnü’r-Redâdî Tâceddîn Ebû’l-Yüsr Muhammed b. Ali (ö. 819)
3. Zahîretü’l-ukbâ fî şerhi Sadrişşerî‘ati’l-‘uzmâ: Ahîzâde Yûsuf b. Cüneyd et-Tokâdî (ö. 905)
4. Terğibü’l-lebib: Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi (ö. 922)
5. Hâşiye ‘ale’l-Hidâye: İbn Kemal Paşa Şemseddin Ahmed (ö. 940) tahâret, zekât, oruç, hac, nikâh ve alışveriş bahislerinin hâşiyesidir.
6. Hâşiye ‘ale’l-Hidâye: Hısım Ali Çelebi Ali b. Bâlî (ö. 992), Taharet kitabından zekât kitabına kadardır.
7. Hâşiye ‘ale’l-İnâyefîşerhi’l-Hidâye: Sâ‘dî Çelebi (ö. 945).
8. ed-Dürûrî, Hâşiye ‘ale’l-Hidâye: Seriyyüddin Muhammed b. İbrâhim.
9. Hâşiyetü’l-Hidâye: Muslihuddin Mustafa Sürûrî (ö. 969)
10. Hâşiye ‘ale’l-Hidâye: Ali el-Kârî (ö. 1014), esasen Fethu’l-Kadîr üzerine yapılan bir hâşiyedir.
11. Hâşiye ‘alâ şerhi’l-Hidâye: Abdülhakîm b. Şemsiddîn Muhammed es-Siyâlkûtî (ö. 1067).
12. Hâşiyetü Bâlîzâde ‘alâ Hâşiyet-i Sa‘dî Çelebî: Bâlîzâde Mustafa Efendi (ö. 1073).
13. Hâşiye ‘alâ Fethi’l-Kadîr: Ebû’l-Hasen Muhammed b. Abdülhâdî es-Sindî el-Medenî (ö. 1138).
14. Ta‘lîkat ‘ale’l-Hidâye: Ali b. Muhammed b. el-Hasan er-Rikâbî (ö. 708)
15. Ta‘lîkat ‘ale’l-Hidâye: İbn Abdilhak İbrahim b. Ali b. Ahmed ed-Dimaşkî (ö. 744),
16. Ta‘lîkat ‘ale’l-Hidâye: İbnü’t-Türkmânî (ö. 750)
17. Ta‘lîkat ‘ale’l-Hidâye: Kâriülhidâye Sirâcüddîn Ömer b. Alî (ö. 829),
18. Ta‘lîkat ‘ale’l-Hidâye: Sa‘düddîn et-Teftâzânî’nin torunu Seyfeddin Ahmed b. Yahyâ et-Teftâzânî (ö. 906)
19. Ta‘lîkat ‘ale’l-Hidâye: Şeyhzâde b. Muslihuddin Mustafa (ö. 950),
20. Ta‘lîkat ‘ale’l-Hidâye: Ebûssuûd Efendi (ö. 982)
Hidâye’nin Hadislerinin Tahrici
1. et-Tenbîh ‘alâ ehâdîsi’l-Hidâye ve’l-Hulâsa: Alâüddîn Mahmûd b. Ubeydillâh b. Sâid el-Hârisî el-Mervezî (ö. 606).
2. Tahrîcü ehâdîsi’l-Hidâye: İbnü’t-Türkmânî Alâaddin Ali (ö. 750).
3. Nasbü’r-râye li-tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye: Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed ez-Zeylaî (ö. 762)[11]
4. el-İnâye bi-ma‘rifeti ehâdîsi’l-Hidâye: Muhyiddîn Abdülkâdir el-Kureşî (ö. 775)
[1] Eser hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Nitekim müellifi, İmam Merginânî ile muasırdır. Böyle bir şerh varsa Hidaye’nin ilk şerhidir.
[2] Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, c. 2, s. 2032-3. Hulâsatü’n-nihâye fî fevâidi’l-Hidâye hakkında yeterli malumat olmadığı düşünülürse Çelebî’nin dediği doğru olur. Ayrıca Hamidüddin ed-Darîr, Mergînânî’nin önde gelen talebesi Şemsüleimme el-Kerderi’nin (ö. 642) talebesidir. el-Hidâye’yi Ondan okumuş ve rivayet etmiştir.
[3] Günümüze pek çok nüshası ulaşan Nihâyetü’l-kifâye adlı eserine ait nüshaların zahriye kayıtlarında ve bazı biyografi eserlerinde Tâcüşşerîa’nın adı konusunda bir belirsizlik varsa da kendisi bu eserinin “Kitâbü’l-eymân” bölümünün sonunda adını Ebû Abdullah Ömer b. Sadrüşşerîa diye kaydetmiştir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 826, vr. 244b; İstanbul Müftülüğü Ktp. nr. 77/1, vr. 223a). Tâcüşşerîa, Orta Asya Hanefî mezhebi tarihinde ve Buhara’nın siyasetinde çok etkili olmuş sadr (şehrin siyasî ve hukukî bürokrasisinin başı) ailelerinden Buharalı Mahbûbîler’e mensuptur. Yine kendisi gibi bir fakih olan, el-Viḳāye yazarı Mahmûd b. Sadrüşşerîa’nın kardeşi ve Sadrüşşerîa es-Sânî’nin dedesidir. Kaynaklarda genellikle kardeşi Mahmûd’la karıştırılmış, Mahmûd b. Sadrüşşerîa daha çok Burhânüşşerîa lakabıyla bilinmesine rağmen el-Viḳāye yazmalarının bir kısmında ve bazı biyografi kaynaklarında kendisinden Tâcüşşerîa lakabıyla söz edilmiş, bazan da el-Hidâye şârihi olduğu zikredilmiştir. TDV
[4] Habbâzî’nin bu eseri nâtamam kalmış, talebesi İbnü’r-Rabve Nâsırüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz el-Konevî ed-Dımaşkî (ö. 764) tarafından Tekmiletü’l-Hidâye olarak tamamlanmıştır.
[5] Abdülaziz el-Buhârî, Şemsu’l-eimme el-Kerderî’nin talebesidir.
[6] Müfessir, Eş‘arî kelâmcısı ve Şâfiî fakihi olan Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed el-Beyzâvî (ö. 685)’nin talebesidir. Şâfi mezhebine mensuptur.
[7] Nâtamamdır.
[8] Abdülazîz el-Buhârî ve Hüsâmeddin es-Siğnakî’nin talebesidir.
[9] Şemseddin Muhammed b. Hamza Molla Fenârî’nin [ö.834] talebesidir.
[10] Aynî’nin şerhi esas alınmış ve çok da farklı değildir
[11] Türünün en önemli örneklerinden olup eseri farklı kılan özelliklerinin başında Hanefî mezhebinin yanı sıra diğer üç mezhebin delillerini de ihtiva etmesi gelir. Zeylaî, el-Hidâye’deki bir hadisi kaydettikten sonra onu zikreden sahâbî râvileri ve rivayetleri kaynaklarıyla birlikte nakleder. Hanefî mezhebinin delil aldığı hadislerde bir zaaf varsa onu da belirtir. Mergīnânî’nin verdiği hadisin metniyle hadis kaynaklarında yer alan metin arasında farklar varsa bu tür rivayetler için “garib” veya “garib cidden” tabirini kullanır. Konuyla ilgili merfû hadislerin ardından mevkuf ve maktû rivayetleri nakleder. Bu rivayetler hakkında kendisinden önce yapılan eleştirileri aktarır; kısmen kendi eleştirilerine de yer verir. Daha sonra diğer mezheplerin delillerini ayrıntılı biçimde kaydeder. Geçmiş âlimlerin sözlerini zaman zaman tenkit eder. Hocası İbnü’t-Türkmânî onun en çok eleştirdiği isimlerden biridir. Naṣbü’r-râye ahkâm hadisleri konusunda Bedreddin ez-Zerkeşî, İbnü’l-Mülakkın, İbn Hacer el-Askalânî ve Süyûtî gibi müelliflerin en önemli kaynaklarındandır. Kütüb-i Sitte yanında İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Abd b. Humeyd, İshak b. Râhûye, Ebû Avâne el-İsferâyînî, Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî, Ahmed b. Hanbel, Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî ve Bezzâr’ın el-Müsned’leri, İbn Ebû Şeybe ve Abdürrezzâk b. Hemmâm’ın el-Muṣannef’leri, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin es-Sünenü’l-kübrâ’sı, el-Ḫilâfiyyât’ı ve Delâʾilü’n-nübüvve’si, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i, Dârekutnî’nin es-Sünen’i, İbn Sa‘d’ın eṭ-Ṭabaḳāt’ı, Ukaylî ve İbn Adî’nin eḍ-Ḍuʿafâʾları, İbn Hibbân’ın es̱-S̱iḳāt’ı ile el-Mecrûḥîn’i, Hatİb el-Bağdâdî’nin Târîḫu Baġdâd’ı, Mizzî’nin Tehẕİbü’l-Kemâl ve Tuḥfetü’l-eşrâf’ı, Zehebî’nin Mîzânü’l-iʿtidâl’i Zeylaî’nin yararlandığı ve telhisler yazdığı pek çok eser arasında zikredilebilir.
Hidâye’de geçtiği halde onun tahriç etmediği hadisleri Kāsım b. Kutluboğa Münyetü’l-elmaʿî fîmâ fâte min taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye li’z-Zeylaʿî adlı risâlesinde ele almış (nşr. M. Zâhid Kevserî, Kahire 1369/1950), bu risâle Naṣbü’r-râye ile birlikte birkaç defa basılmıştır. Nasbu’r-râye, İbn Hacer el-Askalânî tarafından ed-Dirâye fî tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye adıyla ihtisar edilmiştir. (DİA. Zeylâi maddesi)
